Pictor in fabula

Sed et alii seriis gravibusque rebus pingendis incumbunt successu meliori, alii jocosis, quod posterius genus gryllos appellarunt, manetque idem illis hodieque vocabulum. Plinius post prædicta de Antiphilo : Idem jocoso nomine Gryllum ridiculi habitus pinxit. Vnde hoc genus picturæ Grylli vocantur. Liquet, quid veteribus significarint grylli, homines nimirum habitus ridiculi, quales primum pingere Antiphilus instituit. [[4:suite : Ludius]]

[[7:voir le reste dans Bularcos]] Apelles pinxit Alexandrum magnum fulmen tenentem in templo Ephesiæ Dianæ viginti talentis auri, quæ faciunt philippeorum millia duodecim. […] Item alii, qui earum magnitudinem æquarent nummis aureis, id est, tot darent aureos, quot tota tabula posset contegi. Sic intellego ejusdem verba lib. XXXV c. 12 ubi de Apellis tabula, in qua pictus fuit Alexander fulmen tenens. Manupretium ejus tabula in nummo aureo mensura accepit, non numero.

Deinde rerum aliquarum ea interdum est conditio, ut repræsentari quovis modo nefas sit, aut periculosum indignumve. Observavit in Antigoni pictura judiciosissimus Apelles. Nam cum orbatus esset lumine altero, id vitium in tabula exprobare illi noluit, sed ingenioso invento, dum obliquum collocat pro recto, egregie dissimulavit, uti Plinius XXXV. c. 13 et alii prodiderunt. Atque hac in parte singularis fuit laus Timantis, de quo ante dixi.

Cæterum a rectis imaginibus et veteres incepisse videntur. Certe postea obliquæ demum excogitatæ, auctore Cimone Cleonæo. Plin. de eo lib. XXXV. c. 8 : Hic catagrapha invenit, hoc est, obliquas imagines. Sunt imagines obliqua, quæ a latere cernuntur, sicut recta, quæ a fronte. De obliquis discimus ex eodem c. 10. quando scribit, Apellem, Antigoni regis imaginem altero lumine orbatam, obliquam fecisse, tantumque eam partem e facie ostendisse, quam totam poterat ostendere. Non potest hic obliqua aliter intelligi, quam ut dixi. Quæ proinde Græce catagraphon significabit. Fabius de eadam re lib. II. c. 13 : Apelles imaginem Antigoni latere tantum altero ostendit, ut amissi oculi deformitas lateret. Docet aperte catagraphon dici, cujus alterum tantum latus cernitur. Contra rectas esse, quæ cernuntur a fronte, docet Fabius, cum ait : recti corporis minima gratia est, nempe enim adversa fit facies. Dicit, minimam his gratiam inesse, credo, sicut priscis pingi temporibus solebant. [[4:suite : Pausias bœuf]]

Reprehendunt ambo[[5:Plinius et Vitruvius.]] nimium ejusmodi colorum abusum, perque illum ostendunt deveniri eo, ut ars negligatur, tantaque non fit, quanta cum minoribus pingitur. Nempe quod antiqui insumentes laborem et industriam probare contendebant artibus, id coloribus et eorum eleganti specie pictores novi consequuntur, ait Vitruvius. At Apelles, ne quem tali modo decipere, aut an artis meditatione trahere ad miraculum colorum velle videretur, picturas suas illlinere atramento assueverat. De quo Plin. XXXV, c. 12 : Absoluta opera atramento illinebat ita tenui, ut id ipsum repercussu claritatis colorum excitaret, custodiretque a pulvere et sordibus, ad manum intuenti demum appareret. Sed et  tum ratione magna, ne colorum claritas oculorum aciem offenderet, veluti per lapidem specularem intuentibus e longinquo et eadem res nimis floridis coloribus austeritatem occulte daret. Sicut autem ista observatio ad floridos colores pertinet in universum, ita maxime ad candidum. Nam rectissime de eo Cardanus lib. IV. Subt. Cavendum est a candido multum in picturis, est enim veluti illarum venenum : nam splendore suo venustatem primo e gravitatem quandam ab artis opere aufert, colores deinde reliquos obscurat, et umbras rerum vitiat.

Tum extractum igni, suaque sponte frigefactum, dempto luto aperiunt, idoneos pingendis primis lineamentis figurarum. An et veteres carbonibus sint usi ad hoc genus, satis non est certum. De Apelle quidem Plinius testatur, quod arrepto carbone extincto e foculo imaginem delineavit illius, qui eum joco ad cœnam Ptolemæi invitasset. Sed hoc subitaneum fuit opus, nec delineatio solummodo, qualem nos hic intelligimus. Neque certius quid colligas ex illis Horatii II. Sat. 7. ubi pariter fit mentio carbonis, nam et ipse de absoluta loqui pictura videtur :

—— Contento poplite minor

Prælia rubrica picta, aut carbone, velut si

revera pugnent, feriant, vitentque moventes

arma viri ——

Quid lusum alipede alipedem, cum verus adhinnit

Efficto ? pictusque canis, dum pendulus aurem

Spirat ab arte, canes belle an non decipit ipsos ?

De Apellis cum Alexandro Magno familiaritate testantur aliquot historiæ a Plinio memoratæ, illa cum primis, quod ne pellicem quidem summæ venustatis, quam flagrantissime amabat, petenti negare sustinuerit.

Nec alterum neglexerunt, quod Apellis patet exemplo, qui sine eo nunquam elegisset Campaspen, Alexandri Magni pellicem, ad cujus imaginem Veneris Anadiomenes tabulam formaret. Vsus vitæ humanæ positus est in intellectu rerum, actionum, motuum, cujusque pro ratione temporis, loci, personæ, legum, consuetudinum convenientium : ne quid præpostere, abhorrensve vel a moribus publicis privatisque pingatur.

Nam cum nemo non intelligat, si quid in pictura pulchre sese habeat, secusve, vel iste ipse omnium consensus, vitia virtutesque ejus aperiet. Neque mihi dubium, quia hoc egerint quæsierintque veteres pictores, proponendo sua opera in publico. Fuitque hoc in primis consuetum Apelli, sicut Plinius testatur ; qui fortassis ideo ante alios hac parte valuit. Apelles, ait, lib. XXXV c. 10, perfecta opera proponebat pergula transeuntibus, atque post ipsam tabulam latens, vitia, qui notarentur, auscultabat, vulgum diligentiorem judicem, quam se, præferens.

Quia sine emendatione frustra dantur vel accipiuntur judices. Hinc ne Apellem quidem ipsum puduit, quæ circa crepidam sutor observaverat, immutare, ut a Plinio est memoratum.

[[8:voir aussi Zeuxis et Agatharcos]] Nam si ulla alia in re, in hac profecto festinatio damnosa. Plutarchus in Pericle : Memorant, cum gloriantem pictorem Agatharchem, qui cito et facile pingeret imagines, audivisset, Zeuxis dixisse : ego vero longo tempore. Dexteritas enim in faciendo, et aceleratio non addit pondus operi durabile. Neque absolutum decorem. Tempus vero ad producendum laborem conjunctum robur addis ad operis conservationem. Est huic simile Apellis dictum ad gloriantem sese ob celeritatem, simulque monstrantem tabulam, quam illo die confecisset se id vel ex opere videre, ut eidem alio loco memoratum. [[4:suite : Femmes peintres]]

Venerem vocare Apelles solebat, primusque observare in picturis. Plinio Venustas est. Quintiliano Gratia. Quod nomen nobis placuit. Quid autem per id vere denotarint veteres, haud satis liquet. Junius interpretatur id, quod ex curiosa observatione earum partium, quæ ad picturam pertinent, resultat. Venerem, inquit, summus artifex dicit peculiarem inventionis, symmetria, coloris, motus, dispositionis denique gratiam per universa picturæ membra sic diffusam, ut non modo inventione, symmetria, colore, motu, dispositione spectantes teneat, sed multiplici singularum partium harum venustate, in unum efflorescat. Sed existimo, si sit ex his omnibus, non posse esse aliud quippiam, et ab illis omnibus diversum. Saltem qui habebit ista omnia, etiam hoc habebit. At habere negat Apelles, ut proinde ex his esse nequeat. Nam expresse dicit de pictoribus ætatis suæ, ipsis cætera omnia contigisse, sed hac sola sibi neminem parem. Removet hanc solam a cæteris omnibus, et facit penitus diversam, cumque alia omnia ipsis concedat, hanc tribuit sibi uni, ut ex dictis verbis apud Plinium XXXV. c. 10 manifestum est. Quid ergo arbitrabimur fuisse ? Singularem amabilitatem picturæ, istis omnibus adjectam. Quæ ut rectius intelligatur, animadvertendum, esse in prædictis partibus universis, summum ultimumque, ut imitemur naturam, quam qui expressit, arti ex illarum regulis satisfecit. Sed esse simul præter naturam in picturis, quod visum moveat, quod oculos delectet, idque non repugnans quidem aliquid naturæ, sed tamen ab ea cum ratione paulisper recedens et accommodans se intuentium judicio ac voluptati. Id quod intelligimus ex Lysippo, quem idcirco Plinius XXXIV. c. 9. dicere solitum, ait, statuas a veteribus factas, quales essent homines, a se, quales esse viderentur. Manifestum est, Lysippum observasse deprehendisseque aliquid in hominibus, quod naturam quidem non esset, esse tamen videretur, et ad illud magis, quam naturam ipsam suum accommodasse opus. Id vero nihil aliud, quam gratia prædicta, quod apparet, quia inde statuæ ipsius maxime sunt commendatæ. Quod idcirco dictis omnibus adjiciendum. Quid hoc non observat, licet totam exprimat naturam, frustra est, nec amari potest. Denique destitui non levi parte artis intelligitur. Discimus ex Fabio, qui lib. X. c. 10. Demetrium testatur reprehensum, tanquam nimium in veritate exprimanda. Fuitque, ait, similitudinis, quam pulchritudinis amantior. Etiam Quintiliano judice, pulchritudo aliud quid est a similitudine, nec consistit in simplici ac rigorosa veritatis imitatione, sed expressione quadam ejus, quod videtur. Quod cum ne Durerus quidem satis intelligeret : objectum ei ab artifice ingenioso, tanquam nimis exprimeret, quod esset, ut Henricus Votton auctor est in Elementis Architectonicis. Rigidior nimirum videbatur, veritatisque tenacior, quam admitteret pulchritudo, quæ non est alia, quam ista, de qua gloriari Apelles solebat, Venus gratiaque. Quæ proinde maxime consistit in eo, ut serventur rerum species, exprimanturque, prout pulcherrime perfectissimeque putantur se habere. Quo pertinet initio quidem artis omnis studiosa occultatio, cum quæcunque denique pinguntur, tum demum vere optimeque picta sint, cum non ab arte, sed natura videantur formata. Deinde fuga nimiæ sollicitudinis, quæ quantum admirationem auget, tantum detrahit de jucunditate. Plinius XXXIV. c. 9 loquens de Callimacho : Hujus sunt saltantes Lacenæ, emendatum opus, sed in quo gratiam omnem diligentia abstulerat. Expressis verbis ait, nimiam diligentiam obesse gratiæ, hoc est, illi ipsi Veneri, de qua gloriari Apelles solebat. Neque rationis indulgentia seu phantasia debet esse major, quam permittit suavitas et delectatio. Quod cum non attenderent pictores veteres, alius quidam cura, alius ratione, alius phantasia celebrantur, unicus Apelles laudem gratiæ invenit. Quamquam quod et ipsum bene observandum, diligens harum rerum custodia, non tam gratiam illam gignat, quam locum ei faciat. Adeo ne in ipsa quidem constistit, sed est aliud quid diversum, quod nec verbis definiri satis potest, quemadmodum et Demontiosus testatur. Tantum abest, ut illius regulæ præceptave, quædam possint tradi, velut a quibus omnibus, cum ratione aliqua recedat.

Nam quæ penitus spectari nequeunt, ne pingi quidem possunt. Parrhasius ad Socratem apud Xenophontem in memorab. : Quo pacto hoc possit esse imitabile pictori, quod neque proportionem, neque colorem, neque quidquam habet illorum, quæ modo tu commemorabas, ac omnino nemini quidem potest ? Inventi quidem sunt jam olim, qui et ea, quæ non possunt cerni, pinxere, ut spiritus, ventos, sermones, et id genus. De Apelle ipso Plin. lib. XXXV. c. 12 : Pinxit, et quæ pingi non possunt, tonitrua etc. Sed tamen et hæc pinxerunt, non ut sunt, sed ut quandam speciem eorum animo formarunt, putaruntque futuram, si objicienda foret oculis.

[[8:voir aussi Protogène Ialysos]] Pendet enim ex hac observatione ipsa diuturnitas picturæ. Veteres picturæ uni etiam, sæpius colores eosdem inducebant, quo esset durabilior. Plin. XXXV. c. 11 de Aristide Thebano : Huic picturæ (de Ialiso loquitur) quater colorem induxit subsidio injuria et vetustatis, ut decedente superiore, inferior succederet. Male faciunt, qui hoc genus cum tetrachromatis confundunt. Quomodo Notarum auctor ad Petronii Satyricon, ubi de monochromo Apellis sermo est : Ferri potest to MONOCHROMON, d’une couche. Contra picturæ Ialysi tetrachromon. Imo vero tetrachromon non fuit. Est enim tetrachromon, quod coloribus est pictum quatuor, sicut monochromon, quod uno. At Ialysus pictus fuit pluribus, quam quatuor coloribus. Certe inter eos Aristides auctor ejus non refertur, qui pinxerunt solis quatuor. Plin. lib. XXXV. c. 7 : Quatuor coloribus solis immortalia illa opera fecere, Apelles, Echion, Melanthus, Nicomachus clarissimi pictores. Hic nulla mentio Aristidis, ut Ialysus esse tetrachromon haud potuerit. Nam ob colores eosdem quarta vice inductos dici tetrachromon non potuit.

Lineamentum postea vocarunt Latini, id est, primum ductum in tabula, quo adumbrat pictor prepositum suum. Plinius lib. XXXV. c. 10. de non absoluta Venere Apellis : Invidit mors peracta parte, nec qui succederet operi ad præscripta lineamenta, inventus est. Item cap. II de eadem, similibusque non absolutis picturis : In iis lineamenta reliqua, ipsaque cogitationes artificum spectantur.

Erat autem formula solennis, hic illeve FACIEBAT, per modestiam, et velut adhuc imperfectum esset opus. Tres autem tabulæ inventæ, in quibus scriptum, FECIT. Plinius in Præfatione Hist. Nat. : Pingendi conditores absoluta opera, et illa quoque, quæ mirando non satiamur, pendenti titulo inscripserunt, ut APELLES FACIEBAT, aut POLYCLITUS, tamquam inchoata semper et imperfecta arte, ut contra judiciorum varietates superesset artifici regressus ad veniam, velut emendaturo quicquid desideretur, si non esset interceptus. Quare plenum verecundiæ illud est, quod omnia opera tanquam novissima inscripsere, et tanquam singulis fato adempti. Tria, non amplius, ut opinor, absolute traduntur inscripta ILLE FECIT, quae suis locis reddam. Quo apparuit summam artis securitatem auctori placuisse. Cum vero nullius unquam ita artem hanc perfecerit ingenium, ut non quotidie addi possint plura, sicut Plato quoque auctor est in de legibus VI.

In perturbationes vero, quantum propria cujusque vertant immutentque lineamenta, nam alius irati, alius libidine perciti, alius dolentis, alius gaudentis vultus. Fuit autem hujus utriusque primus in picturis observator Aristides apud veteres, Plinius : Aristides Thebanus omnium primus animum pinxit, et sensus omnes expressit, quos vocant Græci Ethe, item perturbationes. Sed videtur repugnare his, quod ante ipsum annis pene triginta quinque floruerit Zeuxes, de quo idem lib. XXXV c. 9, Fecit et Penelopen, in qua pinxisse mores videtur. Sane mores hic, qui in superioribus sunt Ethe, Græce ἤθη, unde ipsæ istiusmodi picturæ ἠθικαὶ appellabantur, velut diceres moratæ. Paulo post, et tamen ante Aristidem annis fere sexaginta, fuit etiam Parrhasius, de quo idem auctor : Parrhasius pinxit pueros duos, in quibus spectatur securitas, et ætatis simplicitas. Non potest factum hoc fuisse absque hujus partis observatione. Equidem et ipse Plin. de eo lib. XXXV c. 10 : primus dedit argutias vultus. Intelligi hæ argutiæ non possunt absque τοῦς ἤθους. Imo ante Parrhasium etiam Polygnotus floruit, de quo Aristoteles, Poët. VI, verbis manifestis : Polygnotus mores hominum belle exprimebat. Quid ? quod Xenophon mentionem hujus artis faciat III. Memorabilium, inventamque afferat a Socrate. Nec fortasse vero est repugnans, quando pictor fuit Socrates initio. Porro Socrates ante dictos omnes floruit. Quid igitur, si existimemus duos fuisse pictores eodem Aristidis nomine, ambosque Thebanos ? Nam Plinium tam sui oblitum tradere post ea, quæ locutus fuit de Parrhasio, de Aristide quoque potuisse, vix est vero consentaneum, aut conveniens diligentiæ Plinianæ.

Quanto vero fuerint in pretio egregia pictorum opera, vel hinc colligas, quod Pamphili, qui Apellis fuit præceptor, tabulæ etiam apographum L. Lucullus emerit duobus talentis a Dionysio, ut est auctor Plinius lib. xxxv. c. ii. Faciunt porro duo illa talenta mille ducentos philippeos. Vna Parrhasii tabula Archigallum referens, æstimata sexaginta sestertiis, id est, mille quingentis philippeis. Cydiæ Argonautas Hortensius orator est mercatus pro centum quadraginta quatuor sestertiis, id est, tribus millibus et sexcentis philippeis. Aristidis prælium cum Persis, in quo centum homines exhibebantur, Mnason Eleatensium tyrannus emit minis mille, id est, philippeorum decem millibus. Apelles pinxit Alexandrum magnum fulmen tenentem in templo Ephesiæ Dianæ viginti talentis auri, quæ faciunt philippeorum millia duodecim. Niciæ Necromantian Attalus emere voluit talentis sexaginta, id est, triginta sex millibus philippeorum, nec obtinere potuit. Timomachi Ajax et Medea venundatæ talentis octoginta, sive quadraginta octo millibus. Aristidis ægrum Attalus rex emit talentis centum, id est, philipperoum sexaginta millibus. Eandem summam Romani remisere Cois pro Apellis Venere Anadyomene, tributi nomine sibi debitam. Postremo sunt inventi, qui earum pondus auro rependerent. Plinius lib. XXXV, c. 8 : In confesso est, Bularchi pictoris tabulam, in qua erat Magnetum prælium a Candaule rege Lydiæ Heraclidarum novissimo, qui Myrsilus vocitatus est, repensam auro. Item alii, qui earum magnitudinem æquarent nummis aureis, id est, tot darent aureos, quot tota tabula posset contegi. Sic intellego ejusdem verba lib. XXXV c. 12 ubi de Apellis tabula, in qua pictus fuit Alexander fulmen tenens. Manupretium ejus tabula in nummo aureo mensura accepit, non numero.

[[4:suit Pyraicos]] At vero alii pingere talia non potuere, excelluerunt in hominibus, vel rebus aliis. Idem[[5:Plinius.]] paulo post, de Serapione  loquens : His scenas optime pinxit, sed hominem pingere non potuit. Contra Dionysius nihil aliud quam homines pinxit, ob id anthropographos cognominatus. Nicias excelluit in quadrupedibus unde Plinius lib. XXXV c. 1 de ipso : Huic quidem adscribuntur quadrupedes. Prosperrime canes expressit. At equos sine æmulo pinxit Calamis, ut docet idem lib. XXXIV. c. 6. [[4:suite : Antiphilos gryllos]]

[[7:voir le reste dans Apelle grâce]] Quid hoc non observat, licet totam exprimat naturam, frustra est, nec amari potest. Denique destitui non levi parte artis intelligitur. Discimus ex Fabio, qui lib. X. c. 10. Demetrium testatur reprehensum, tanquam nimium in veritate exprimanda. Fuitque, ait, similitudinis, quam pulchritudinis amantior. Etiam Quintiliano judice, pulchritudo aliud quid est a similitudine, nec consistit in simplici ac rigorosa veritatis imitatione, sed expressione quadam ejus, quod videtur.

Varro plane postulavit hoc in fœminis, quo scirent rectius opera plumariorum, et similium dijudicare. Verba ejus in Catone, seu de educandis liberis, ubi sine dubio de puellarum institutione, sicut cæteris in artibus, sic et pictoria locutus fuit : Nulla, quæ non didicit pingere, potest bene judicare, quid sit bene pictum a plumario aut textore in pluvinaribus plagis. Sed et celebres sunt fœminæ apud veteres hac arte. Nam apud Plinium occurrit Timarete filia Myconis. Verba ejus lib. XXXV. c. 9 : Fuit et alius Mycon, qui minoris cognomine distinguitur, cujus filia Timarete, et ipsa pinxit. Idem libri ejusdem II. Pinxere et mulieres, Timarete Myconis filia Dianam in tabula. Addit mox plures ut Irenen, Cretini pictoris filiam, Calypson, Alcisthenen, Aristareten, Nearchi filiam, Lalam Cyzicenam, Olympiadem, omnes celebres hac arte.

[[4:suit Apelle et peintre trop rapide]] Inveniuntur tamen hujusmodi quidam a natura facti ad celeritatem, nec ideo deteriores cæteris. Quomodo de Lala Cyzicena Plin. testatur lib. XXXV c. 12 : Quod nullius velocior in pictura manus fuerit. 

[[4:suit Apelle irreprésentable]] : Huc pertinet, quod habet Apollonius apud Philostratum lib. VI. c. 9. Nam cum ex eo quæreret Thespasion, an pictores cœlum adscenderent, ibique viderent Jovem ea forma, qua pingerent, respondet, minime, sed phantasiam id facere : Nam phantasia, inquit, artifex imitatione sapientior. Imitatio hoc tantum operatur, quod vidit, phantasia etiam, quod non vidit. Proponit enim sibi id, quod non novit, ad ejus quod est relationem. Atque ita quidem pingunt, quæ non possunt cerni, licet existant. Neque aliter versantur in cæteris, quæ non existunt. Nam et Chymæram formant, et Pegasos, et Sirenas, et id genus alia, quæ naturæ ignorantur. Secundum naturam tamen, ut si existere deberent, aliter, non videantur posse formari. Nempe omni arti est propositum, imitari naturam, ut ostendit Aristoteles II. Physi Ausc. Et quod deest ipsi, supplere, ut is idem docet VII. Polit. Quare quod naturæ penitus repugnat, arte exprimi nec potest, nec conveniens sanumve est. Vitruvius lib. VII. c. 5 : Neque picturæ probari debent, quæ non sunt similes veritati, nec si factæ sint elegantes ab arte. Loquitur de animalibus, cannis, arundinibusque, velut integras ædes aut moles graves sustinerent, pictis, quod ne fingi quidem per naturam rerum earum potest. Igitur subiungit : Quis universum domos supra tegularum tecta habere aut columnas seu fastigiorum explicationes ? Hæc enim supra contignationes ponuntur, non supra tegularum tecta. Si ergo quæ non possunt in veritate rationem habere facti, in picturis probaverimus, accedamus hic civitatibus, quæ propter hæc vitia insipientes sunt judicatæ. Putant Serlius Castilioniusque agere de eo genere picturæ, quod ab Italis a gryptis subterraneis, in quibus usitatum fuit, nominari, Grottesca consueuit. Mihi aliter est visum. Non enim de imaginibus deformiter ac monstrose fictis agit, sed de rebus naturalibus aut artificialibus, sic inter se compositis, ut naturæ, etiamsi fingere velimus, penitus repugnet. Nempe non adversum est naturæ, vultus existere deformes, aut ex herbis, oleribus, frugibus compositis effigiem rei alterius alicujus concinnare reddereque. At vero in arundine stabiliri ædes integras, molesque supra tecta domus eminere, id cum natura rerum convenire nunquam potest. Igitur conveniens naturæ quidem esse pictura omnis debet, etiamsi non existat in natura, quod pictura continet. Id quod evenit, si est talis, qualem ea res, si quando per naturam existere deberet, sese, neque aliter, spectandam nostris oculis videtur præbitura.

Denique in ipsis ædibus patentiora loca ; velut exedræ, porticus, ambulationes variis regionum imaginibus illustrare solebant, sicut constat ex eodem, dicto loco[[5:Vitruve, XII, 5.]], quando inter alia : pinguntur portus, promontoria, littora, flumina, fontes, euripi, fana, luci, montes, pecora, pastores. Videturque hoc inventum circa tempora Octavii a quodam Ludione. Ita enim Plinius lib. XXXV. c. 10 : Ludio divi Augusti ætate primus instituit amœnissimam parietum picturam, villas, et porticus ac topiaria opera, lucos, nemora, colles, piscinas, euripos, amnes, littora, qualia quis optaret, varias ibi obambulantium species, aut navigantium, terraque villas adeuntium asellis, aut vehiculis. Jam piscantes aucupantesque, aut venantes, aut etiam vindemiantes. Sed ut pingere ita in parietibus solebant, ita sæpe et in tabulis.

[[4:suit Antiphilos gryllos]] Sunt, qui pingendis tantum villis, et similibus excellunt, quod genus Ludium aliquem auctorem habet, temporibus Augusti repertum. Plinius eodem loco de Ludio disserens : Primus instituit amœnissimam parietum picturam, villas et porticus, ac topiaria opera, lucos, nemora, colles, piscinas, euripos, amnes, littora, qualia quis optaret, varias ibi obambulantium species, aut navigantium, terraque villas adeuntium asellis, aut vehiculis. Discimus, picturas istiusmodi vocasse opus topiarium, esseque prorsus illud, quod Germani vulgo Landschafften appellare consueverunt. Nominatum censeo a Græco τόπος, id est, loco, quia speciem situsque locorum variorum exhibebat. Scio esse alios in alia sententia, interque illos Turnebum sic de opere topiario : Topiarium opus a topiis, qua a funiculis nomen obtinuerunt, quibus frutices et arbusculæ tonsiles in animalium aut rerum historias luculenta varietate assimilata, religate, et nullis hic inde distinguuntur locis, torquentur, flectunturque, ad effigienda, quæ luduntur, rerum et animantium argumenta. Sed huic expositioni obstat, quod opera topiaria Plinio expresse dicantur pictura in parietibus, non frutices tonsiles, funiculis religatæ, flexæ in effigiem animalium. Atque sic Vitruvius etiam lib. V c. 6 ubi scenas satyricas ostendit sic fuisse pictas. Satyrica, ait, ornantur arboribus, speluncis, montibus reliquisque agrestibus rebus in topiarii operis speciem deformatio. Dici, talia deformata in speciem operis topiarii, hoc est, ita picta, velut constituerent regiones aliquas. Idem evidentius lib. VII. c. 10 : Postea ingressi sunt, ut varietatibus topiorum ornarent ab certis locorum (non funiculorum, ut Turnebus, et cum eo Vossius existimant) proprietatibus imagines exprimentes. Pinguntur enim (non religantur, torquentur ut Turnebus vult) portus, promontoria, littora, flumina, fontes, euripi, fera, luci, montes, pecora, pastores, etc.

[[4:suit Timanthe]] Ejusdem generis, quod Nicearchus Nilum picturus, quia ejus aquam a fluminis alterius distinguere non potuit colore, crodocylum appinxit, de quo auctor idem dicti libri c. 11 et ideo Nicearchum ingeniosum et solertem in arte nominauit.

Non solent exemplaria ædificiorum aliter, quam pictura lineari, confici, unde et Philander eo loco : Graphis, linearis deformatio, sive designatio. Plinius eodem sensu usurpavit, ubi de Parrhasio lib. XXXV c. 10 : Multa graphidis vestigia extant in tabulis ac membranis ejus. Non possunt alia vestigia intelligi, quam quæ dixi, alioquin artis ipsius non vestigia in tabulis extassent, sed ars ipsa. Γραφικὴν significatione specialiori nominavit Athenagoras, ut ex verbis ejus statim adferendis apparebit. Ipsa lineis umbræ hominis aut alterius rei circumdatis, primum cœpit. Verba Plinii prædicto loco hæc sunt : Græci tradunt, picturam repertam, umbræ hominis circumducta. Itaque tale primam fuisse. Idem fere tradit Athenagoras in legat. pro Christ. Autoremque ejus Saurium quendam nominat. Vmbratilis pictura, inquit, inventa a Saurio, equi in sole umbram circumscribente. Quam umbratilem picturam appellavi, sciagraphiam ipse vocat, quæ vox occasione primæ inventionis excogitata, hodieque adumbrationem notat in pictoriis operibus, estque velut initium aut exordium reliquorum, uti loco alio monstrabimus. Et a lineari, de qua hoc in loco agimus, distincta est, quia rudior et inornatior. Interim linearis quoque prima vetustissimaque alia non fuit, sicut et Quintilianus testatur. Qui aperte ait, lineas extremas tantum in ea pingi consuevisse : Si, dicit, prioribus adjicere nefas fuisset, non esset pictura, nisi quæ lineas modo extremas umbræ, quam corpora in sole fecissent, circumscribit.

Picturæ perfectæ hac ætate fieri vel penna solent vel penicillo. Pennæ sunt ex avibus, e quibus nulla idoneas magis præbet, annate fera, cum propter decentem magnitudinem, tum propter soliditatem ac duritiem. Veteres pro eis calamo sunt usi, ut opinor, aut stylo ferreo : hoc in tabulis ceratis, illo in dolatis. Quales opinor fuisse, quarum ut solennium ad picturas, maxime lineares, meminit Plinius lib. XXXV. c. 20 : Pamphyli autoritate, inquit effectum est, Sicyone primum, deinde et in tota Græcia, ut pueri ante omnia diagraphicen, hoc est, picturam in buxo docerentur. Buxum, pro tabellis buxeis usurpat, in quibus politis, scribere calamo solebant, atque sic et pingere præsertim diagraphicen, quam accipio pro pictura lineari, quæ rerum imagines utcunque reddit, sine anxia lucis tenebrarumque denotatione, planeque ista hoc est pictura ex glossemate in textum irrepsisse puto. Atque in his quidem tabulis utebantur calamo, ut in ceratis stylo ferreo, aut osseo, quod fortassis fieri et in gypsatis solebat, lineris non incisis, verum pictis.

Facit sane illa corporum ejusmodi ac pulchritudinis collatio, ut ex iis, quid sit aptissimum convenientissimumque naturæ, rectius intelligatur. Sed institui collatio hæc difficulter potest, absque aliquo subsidio Geometriæ. Illa divisiones, et lineas earum, et proportiones, et circulos, et semicirculos, et eorum centra docet, ad quæ tota res hæc est accommodanda. Itaque et præstantissimi pictores se in ea plurimum exercuere, non solum apud veteres, e quibus Pamphilus Macedo præceptor Apellis, primus eam contulit ad picturam, et absque illa perfici artem posse negavit ; sed et post renatam eam optimi quique id fecere. Quod vel unico Dureri constare potest exemplo, cujus plurima extant etiam in Geometria inventa in libris quatuor, quos de ea scripsit. Vt omittam Sebaldum Bohemum, aliosque, qui fere omnes, antequam de ipsa ratione imaginum quid tradunt, generalia quædam Geometriæ præcepta proponere consueverunt.

Nempe sine tribus hisce nemo unquam ad perfectam artis cujuscunque denique notitiam pervenit, ut jam olim a Plutarcho multis demonstratum est. Atque de natura quidem dubium vix potest esse, cum præsertim quæ poetas, ea etiam pictores faciant. Poetæ vero nunquam fiunt, sed nascuntur, ceu Horatius de ipsis loquitur. Consueverant equidem olim in Græcia tota pueros ingenuos docere picturas, Plinio auctore. Videturque etiam Latinis id suasisse Varro in Catone suo, seu de libris educandis.

Memoratque Plinius Eupompum, qui a singulis accipiebat talentum. Verba ejus lib. XXXV c. 10 : Docuit neminem minoris talento annis decem, quam mercedem et Apelles, et Melanthius ei dedere. Putat Budæus, quia sit exigua hæc summa, si cum tabularum conferatur preciis, legendum, talentis annuis decem. Verum juvat lectionem vulgatam Plutarchus, quando de Apelle in Areto ; Sicyonem (ubi Eupompus ille vivebat, una cum Pamphylo et Melantho, quos Plutarchus quoque nominat) se contulisse, καὶ συγγενέσθαι τοῖς ἀνδράσιν ἐπὶ ταλάντῳ, et tum iis conversatum esse viris talenti mercede. Sane cum talentum faciat sexcentos tantum philippeos, id est, septingentos viginta circiter imperiales, mirum videri possit, cur, si ea summa omnes docuerit artem, Plinius prodiderit, velut admirabilem. Neque scio, annone a sit verborum eius mens, exegisse talentum annis singulis, neminem velut cuncta edoctum a se dimisisse ante decennium, ut sic tota ars constiterit talentis decem, quæ faciunt sex millia imperialium cum ducentis, quæ profecto admirabilis est summa.

Habes lineas membrorum ex uno colore. Idem testis est de pluribus. Huc enim pertinet, quod habet lib. XII. c. 10 : Zeuxes luminum umbrarumque invenisse rationem, Parrhasius examinasse subtilius lineas traditur. Pinxit Parrhasius non uno, verum pluribus coloribus. Itaque examen linearum hic de lineis multipliciter coloratis est accipiendum. Ex eadem causa primæ lineæ in picturis appellantur, quibus imago superficialiter describitur, et institutum pictoris proponitur.

Quare postulamus ante omnia in pictura, justam rerum omnium, omnium partium in ea descriptionem vel delineationem. Circumscriptionem appellare Leo Baptista de Pict. II. maluit, quoniam consistit in extrema quasi definitione ac determinatione rerum pingendarum, vel ut ipse loqui amat, innotatione fimbriarum, aut conscriptione ambitus fimbriarum in picturis per lineas. Vbi simul docet, apud veteres Parrhasium pictorem istac parte maxime valuisse. Atque valuit is profecto, verum uno tantum ejus requisitio, scilicet quod ita lineis cuncta definiverit, ut non resecare, sed promittere illa etiam, quæ a tergo essent, videretur. Plinius de eo eleganter, loquens simul de Parrhasio lib. XXXV. c. 10 : Extrema corporum facere, et desinentis picturæ modum includere, rarum in successu artis invenitur. Ambire non debet se extremitas ipsa, et sic desinere, ut promittat alia post se, ostendatque etiam quæ occultat. Hanc Parrhasio gloriam concessere Antigonus et Xenocrates, qui de pictura scripserunt. Atque sit hoc quidem lineis extremis tenuissime ductis, uti vult Leo Baptista dicto loco. Sed inventum melius nostrorum temporum, ne ductis quidem istis lineis ab ea parte, quæ objecta lumini, sed definitis fundo, etiam in picturis linearibus, cujus exempla prodere hoc seculo Calottus inter primo, et mox L. Bella cœpere. Vere.

[[4:suit Apelle Antigone]] Nam alias plus difficultatis habent, si accedere debent motus. Maxime vero hoc difficile in quadrupedibus, quas sic pingere primus Pausias insitutuit. Plin. XXXV. c. 11 de eo : cum longitudinem bovis ostendere vellet, adversum eum pinxit, non transuersum, unde et abunde intelligitur amplitudo.

Cæterum quia ruditas etiam posterioris generis erat summa, ideo adscribere vocabula imaginibus solebant, ut quid esset quæque, titulo saltem nosceretur, uti testis Ælianus est, lib. X c. 10.

Ante ea vero, quæ in argumento quovis ex ingenio pictoris adhibenda, primum est, ut de tali cogitet, quod ingenio ipsius est conveniens. Nam alii ad iconicas picturas, alii ad historias sunt aptiores ; et ex ipsis iconicis, alii homines, alii alia rectius feliciusque pingunt. Quomodo de Pyreico docet Plinius, quod opsonia optime pinxerit : Tonstrines, inquit, sutrinasque pinxit, et asellos, et opsonia, ac similia, ob hac cognominatus Rhiparographos, in iis consummatæ voluptatis : quippe eæ pluris venere, quam maxime multorum. [[4:suite : Dionysios anthropographe]]

[[4:voir aussi Apelle grâce]] Quæ ut rectius intelligatur, animadvertendum, esse in prædictis partibus universis, summum ultimumque, ut imitemur naturam, quam qui expressit, arti ex illarum regulis satisfecit. Sed esse simul præter naturam in picturis, quod visum moveat, quod oculos delectet, idque non repugnans quidem aliquid naturæ, sed tamen ab ea cum ratione paulisper recedens et accommodans se intuentium judicio ac voluptati. Id quod intelligimus ex Lysippo, quem idcirco Plinius XXXIV. c. 9. dicere solitum, ait, statuas a veteribus factas, quales essent homines, a se, quales esse viderentur. Manifestum est, Lysippum observasse deprehendisseque aliquid in hominibus, quod naturam quidem non esset, esse tamen videretur, et ad illud magis, quam naturam ipsam suum accommodasse opus. Id vero nihil aliud, quam gratia prædicta, quod apparet, quia inde statuæ ipsius maxime sunt commendatæ.

[[4:suit Zeuxis Hélène]] Ita Græci usurparunt εἰκόνα. Pollux de pictoris opere loquens : καὶ μὴν εἰκόνα εἴποις ἄν τὸ πράγμα, καὶ εἰπασίαν. Sic εἰκὀνα Sextus Philosophus appellat equum spumantem ab Apelle pictum ex ingenio.

Vltimum, quod ad picturas pertinet, est spongia, qua si quid minus recte se habeat, deletur. Vsurparunt et antiqui, uti patet exemplo Protogenis, canem spumantem pingere frustra tentantis, de quo Plinius XXXV c. 10 : Spongiam impegit inviso loco tabulæ, et illa reposuit ablatos colores. Dicit ablatos colores, delendo scilicet, quod displicuissent. Et præcessit, absterserat. Idem spongiæ mentionem facit, in simili Nealcis casu : Successu, inquit, spongia impacta secutus dicitur. Meminit et Sextus Philosophus in tali eventu lib. I. Pyrrh. c. 12. Verba sunt de Apelle, φασὶ τὴν σπογγιὰν, εἰς  ἢν ἀπέμαστε τὰ ὑπὸ τῶν γραφειῶν χρώματα, προσρίψαι εἰκόνι. Aiunt, spongiam, in quam abstergebat penicilli sui colores, in illam imaginem impegisse.

Pendet enim ex hac observatione ipsa diuturnitas picturæ. Veteres picturæ uni etiam, sæpius colores eosdem inducebant, quo esset durabilior. Plin. XXXV. c. 11 de Aristide Thebano : Huic picturæ (de Jalyso loquitur) quater colorem induxit subsidio injuria et vetustatis, ut decedente superiore, inferior succederet. Male faciunt, qui hoc genus cum tetrachromatis confundunt. Quomodo Notarum auctor ad Petronii Satyricon, ubi de monochromo Apellis sermo est : Ferri potest to MONOCHROMON, d’une couche. Contra picturæ Jalysi tetrachromon. Imo vero tetrachromon non fuit. Est enim tetrachromon, quod coloribus est pictum quatuor, sicut monochromon, quod uno. At Jalysus pictus fuit pluribus, quam quatuor coloribus. Certe inter eos Aristides auctor ejus non refertur, qui pinxerunt solis quatuor. Plin. lib. XXXV. c. 7 : Quatuor coloribus solis immortalia illa opera fecere, Apelles, Echion, Melanthus, Nicomachus clarissimi pictores. Hic nulla mentio Aristidis, ut Jalysus esse tetrachromon haud potuerit. Nam ob colores eosdem quarta vice inductos dici tetrachromon non potuit.

Nempe et per ipsam veritas corrumpitur. Plin. lib. XXXV. c. 10 de Aristide, qui spumam pinxerat in ore canis, sibi ipsi discplicentem : displicebat ars ipsa, nec minus poterat, et videbatur nimia ac longius a veritate discedere, spumaque illa pingi, non ex ore nasci.

Observandum ergo, duo esse genera argumentorum, quæ pingenda veniunt ; aliud, quod pendet totum ab ingenio pictoris ; aliud, quod ad certa constrictum est exemplaria. Illud, cum exempli gratia historiæ aut fabulæ pinguntur, aut imagines Deorum Dearumve, aut figuræ emblematicæ : hoc, cum imitandæ res naturales artificialesve certæ, ac iconicæ picturæ, sicut Plinius appellat, vulgus contrafacturas nominare solet, faciendæ. In primo genere admodum necessarium ingenium pictoris esse ac judicium, quis ambigat ? Ostenduntque laudatissimæ veteribus picturæ, ut Timantis Iphigenia, et Cyclops dormiens, de quo posteriore, Plinius XXXV. c. 10 : Sunt et alia ingenii hujus exempla, veluti Cyclops dormiens in parva tabella, cujus et sic magnitudinem exprimere cupiens pinxit juxta Satyros, thyrso pollicem ejus metientes. Addit deinde : In omnibus ejus operibus intelligitur semper plus, quam pingitur, et, cum sit ars summa, ingenium tamen ultra artem est. [[4:suite : Néalces]]

Nam si ulla alia in re, in hac profecto festinatio damnosa. Plutarchus in Pericle : Memorant, cum gloriantem pictorem Agatharchem, qui cito et facile pingeret imagines, audivisset, Zeuxis dixisse : ego vero longo tempore. Dexteritas enim in faciendo, et aceleratio non addit pondus operi durabile. Neque absolutum decorem. Tempus vero ad producendum laborem conjunctum robur addis ad operis conservationem. Est huic simile Apellis dictum ad gloriantem sese ob celeritatem, simulque monstrantem tabulam, quam illo die confecisset se id vel ex opere videre, ut eidem alio loco memoratum. [[4:suite : Femmes peintres]]

Quæ fuit Zeuxidi ingenuitas, de quo Plin. certamen ejus cum Parrhasio describens, qui linteum pinxerat ; quod Zeuxes ipse putabat esse verum : intellecto errore concessit palmam ingenuo pudore. Et mox de eodem judicium ferente de pictura propria : Fertur et postea pinxisse puerum uvas ferentem, ad quas cum advolassent aves, eadem ingenuitate processit iratus operi, et dixit : uvas melius pinxi quam puerum : nam si et hoc consummassem, aves timere debuerant. Similis fuit ingenuitas Apellis, eodem auctore : Fuit, ait, non minoris simplicitatis, quam artis. Non cedebat Amphioni de dispositione, Asclepiodoro de mensuris.

Jam quoniam pictura veritatem sequi debet, ideo pro ea Latini usurparunt imaginem, sicque apellarunt, quicquid a pictore pingeretur. Cicero de Invent. II Vt excellentem muliebris formæ pulchritudinem muta in sese imago contineret, Helenæ se pingere simulacrum velle dixit. Loquitur de Zeuxide, qui pinxit Helenam nunquam a se visam, nec ad exemplum unum, verum multiplex ex diversis puellis captum, qualis neque extitit, nec existere ulla unquam potuit, et tamen imaginem illius ait Tullius pinxisse. [[4:suite : Apelle cheval]]

Quando seligenda optima convenientissimaque argumento cum cura, componenda cum judicio, immutanda quoque sæpius cum decoro. Ita Zeuxis Lucinæ Veneris apud Crotoniatas imaginem picturus, ex quinque pulcherrimis civitatis ejus puellis, optimas selegit perfectissimasque partes, ac in Veneris unius transtulit picturam. Sed in illo genere, cum iconicæ fieri picturæ debent, parum putet quispiam requiri. Scilicet res depingendæ sunt, ut natura sua sese habent. Canis hic, aut equus, aut homo suis exprimendus est coloribus, non ergo videor juvari quid ingenio meo posse. Verum est et hic nonnullus ipsi locus. Primum enim rerum omnium gratia non eadem, sive hoc, sive isto modo adspiciantur. Aliæ jucundiores in fronte, aliæ a tergo, aliæ a lateribus, aliæ si stent, aliæ si cubent, aliæ si in alto, aliæ si in depresso humilique collocentur. Ergo ista, sicut decet, seligere ac ordinare, res profecto est judicii non minimi. Sic picturus cubum, non a fronte ipsum, sed a latere adpiciendum collocabit. Illo enim modo nihil prope habet, quod repræsentet.

Quin imo quandoque nullo satis justo pretio æstimari posse putatæ, ac idcirco dono datæ potius, quam venditæ. Idem Plinius lib. XXXV. c. 9 de Zeuxe : Postea donare opera sua instituit, quod ea nullo satis digno pretio permutari posse diceret, sicuti Alcmenem Agrigentinis, Pana Archeleo etc. c. II de Nicia : Hanc (Necromantiam) vendere noluit Attalo regi talentis sexaginta, potiusque patria sua donavit.